Volgens de overheid is bulkinterceptie noodzakelijk om aanslagen te voorkomen. Maar het middel kan het zicht van de inlichtingendiensten dusdanig vertroebelen waardoor potentiële aanslagplegers door de mazen van het sleepnet glippen.
Het massaal aftappen van het internetverkeer, ook wel bulkinterceptie genoemd, is volgens de overheid noodzakelijk om de nationale veiligheid te vergroten en terroristische aanslagen te voorkomen. De in de WIV 2017 opgenomen bevoegdheid tot bulkinterceptie geeft de inlichtingendiensten de mogelijkheid om grote hoeveelheden communicatie (telefoon en internet) zonder selectie, dus van iedereen in een bepaalde stad of zelfs land, te verzamelen.
Deze taak wordt uitgevoerd door een gezamenlijke eenheid van de AIVD en de MIVD, de Joint Sigint Cyber Unit (JSCU). Of met de inzet van bulkinterceptie inderdaad aanslagen worden voorkomen, valt niet vast te stellen. Nederland heeft er immers nog geen ervaring mee. In Groot-Brittannië is inmiddels wél onderzoek gedaan naar de eerste resultaten hetgeen vragen oproept.
Mr. Anderson
Het onderzoek van David Anderson naar bulkinterceptie door de Britse inlichtingendiensten MI5, MI6 en GCHQ maakt onderdeel uit van het rapport Report of the Bulk Powers review uit augustus 2016. Het onderzoek heeft niet alleen betrekking op bulkinterceptie in het kader van terrorismebestrijding. Het middel wordt in Groot-Brittannië namelijk breder ingezet en er is ook sprake van andere ‘bulkbevoegdheden’.
Anderson’s onderzoek berust op een analyse van dertien casussen uit de periode 2009 – 2016. Vijf hiervan hebben betrekking op contraterrorisme-operaties. Het totaal aantal gevallen waarin bulkinterceptie werd toegepast, wordt in het rapport niet vermeld. De casussen zijn door de inlichtingendiensten geselecteerd. Het is niet bekend hoe het aantal succesvolle casussen zich verhoudt tot het aantal niet-succesvolle. Het rapport kent hiermee dus z’n tekortkomingen, maar bevat desalniettemin enkele interessante noties.
Er is een opvallende rode draad waar te nemen in de vijf casussen draaiend om contraterrorisme-operaties. Bulkinterceptie blijkt door Britse diensten vooral te zijn toegepast in gevallen waarbij de uiteindelijke verdachten deel uitmaakten van een bestaand terrorismenetwerk of contact hadden met bij de diensten bekende leden van terreurorganisaties. Men zou dan ook kunnen stellen dat de inlichtingendiensten de verdachten sowieso al in het vizier hadden. Uit het onderzoek wordt niet duidelijk of dit ook daadwerkelijk het geval was.
Bekende verdachten
Een van de casussen heeft betrekking op de arrestatie van twaalf personen in april 2009 die verdacht werden van voorbereiding van een aanslag op een winkelcentrum in Manchester. De verdachten stonden in direct contact met een lid van de terreurorganisatie Al Qaida in Pakistan. De diensten beschouwen de inzet van bulkinterceptie in deze casus als succesvol, onder meer omdat hiermee een e-mailadres van een verdachte kon worden geïdentificeerd.
Het is de vraag of de inzet van bulkinterceptie hiervoor noodzakelijk was, maar ook hier gaat de onderzoeker verder niet op in. De verdachten werden overigens vrijgesproken omdat er geen bewijs was dat ze daadwerkelijk een aanslag wilden plegen; ze hadden er slechts over gefantaseerd.
Een andere casus betreft de arrestatie en de veroordeling in 2011 van Rajib Karim die werkzaam was bij British Airways en toegang had tot vliegtuigen. Hij en zijn broer waren in Bangladesh lid geweest van de verboden organisatie Jammat-ul Mujahideen Bangladesh. Karim emigreerde naar Engeland, zijn broer sloot zich in Jemen aan bij het netwerk van de Amerikaanse prediker Anwar Al-Awlaki die zijn volgers opriep om aanslagen te plegen. Al-Awlaki werd sinds 2009 gezocht als terreurverdachte en in 2011 door een Amerikaanse drone gedood.
Ook bij deze casus is het de vraag of bulkinterceptie noodzakelijk was omdat Karim al in direct contact stond met een netwerk bestaande uit bij de dienst bekende terreurverdachten.
De Britse inlichtingendiensten beschouwen de inzet van bulkinterceptie als nuttig, een conclusie die door onderzoeker Anderson wordt overgenomen. Het is echter de vraag of bulkinterceptie in de door Anderson beschreven casussen een noodzakelijk middel was. De Britse diensten hebben immers al gerichte bevoegdheden om specifieke mensen en derden actief binnen terreurnetwerken in de gaten te houden.
Onzichtbaar binnen het netwerk
Heel veel data verzamelen heeft namelijk ook nadelen die in het onderzoek niet behandeld worden. Het kan eraan bijdragen dat de diensten hun zicht op personen binnen diezelfde netwerken verliezen. Dit werd in 2017 pijnlijk duidelijk.
Salman Abedi blies zichzelf op 22 mei 2017 tijdens een popconcert in Manchester op. Tweeëntwintig mensen verloren hierbij het leven en 250 raakten gewond. Abedi bleek al sinds 2014 in beeld te zijn bij MI5 als zijnde bekende van een persoon die door de dienst in de gaten werd gehouden.
In oktober 2015 kwam Abedi opnieuw in beeld als een bekende van een IS-aanhanger in Libië. Tevens was het bij de Britse inlichtingendiensten bekend dat Abedi extremistische denkbeelden deelde. Hij reisde naar Turkije en Libië en kon vervolgens zonder problemen terugkeren naar Groot-Brittannië. Onderzoek naar de aanslag in Manchester maakte duidelijk dat de bom die hij tot ontploffing bracht door hem zelf was vervaardigd in zijn keuken met behulp van films op YouTube.
De zaak roept vragen op over het functioneren van de Britse inlichtingendiensten. Abedi opereerde immers binnen een bij de diensten bekend netwerk van terrorismeverdachten. Het valt moeilijk te begrijpen dat de diensten niet tijdig ingrepen. Natuurlijk is terrorismebestrijding mensenwerk en het valt nooit uit te sluiten dat de diensten iets missen, maar de focus op bulkinterceptie maakt het voorbeeld van Abedi echter bijzonder wrang. De diensten richtten zich met inzet van het middel op grote delen van de Britse samenleving, terwijl er binnen een bij hen bekend terreurnetwerk een aanslag werd voorbereid.
Zicht ontnomen
Met de WIV 2017 krijgen nu ook de Nederlandse inlichtingendiensten de bevoegdheid om bulkinterceptie in te zetten als opsporingsmiddel. De AIVD stelt dat het jihadistische netwerken en Syriëgangers in de gaten heeft. Volgens AIVD-directeur Rob Bertholee heeft de dienst daarnaast in zes jaar tijd vier aanslagen weten te voorkomen.
Er heeft geen aanslag plaatsgevonden in Nederland dus de conclusie zou kunnen zijn dat de diensten de netwerken van terreurverdachten al voldoende in de gaten houden. Ook mensen die contact leggen met deze netwerken zouden bij de dienst in beeld moeten zijn. De AIVD wil echter het sleepnet verder uitwerpen om zo meer informatie over nog meer personen te verzamelen en op zoek te gaan naar nieuwe potentiële terroristen.
Of de extra bevoegdheid tot bulkinterceptie de effectiviteit van de diensten zal bevorderen, is op dit moment niet in te schatten. De Britse ervaringen geven aanleiding tot scepsis. Wanneer – zoals in Groot-Brittannië – bulkinterceptie voornamelijk leidt tot personen die reeds onderdeel uitmaken van verdachte terrorismenetwerken, is het de vraag wat bulkinterceptie toevoegt aan de reeds bestaande bevoegdheden.
Vertroebelt de focus op bulkdata niet juist het zicht van de AIVD/MIVD in hun speurtocht naar potentiële aanslagplegers?
Verder lezen over waar is bulkinterceptie goed voor?
David Anderson QC, Report of the Bulk Powers Review. Augustus 2016
William Binney en Anthony Barnett, “We had to wait for Snowden for proof.
Esther Kersley, Mass surveillance: security by ‘remote control’ – consequences and effectiveness.
Liberty’s briefing on the Report of the Bulk Powers Review
Bill Goodwin, Bulk surveilance review is ‘fiction’, claims former NSA technical director.
Alan Travis, UK mass digital surveillance regime ruled unlawful.
MI5 and police ‘thwart plot to assassinate Theresa May’
MI5 might have been able to stop Manchester attack, report finds
Manchester attack: MI5 may have been able to stop arena suicide bomber Salman Abedi, inquiry finds
Report: MI5 had seen ‘highly relevant’ intel on Manchester suicide bomber
Comments are closed.